Fragment eener Kroniek, geschreven te Thesinge

De tekst luidt als volgt:

Int jaer ons heren doe men screef dusent vijfhudert
en ses en dertich doe was mey dach vertyn dage nae
paesche des maendages, en des saterdages daer to vore
so qua meynert va de ha oec genomet scuppe
conynck in den da1. En de stat noch lant wyste nyet
dan guede vrentscap en do queme se des hillige cruces
avet de do was op een dinxdach voer de stat en bran-
den en rovede voer oest poerte en voer poel poerte dat
daer nyet een huus staende bleef en oec worde daer mede
v brat2 vyr kynder, hyr nae wert heer schenck
ingehaelt des doenradages na pyxtere to hulpe der stat en
lande de do bynen twe dagen myt syn heer voer den da
treckede en wed’ voert3 daer na des soendages als oct’
va pyxtere4 als der hilligher drivoldicht dach so qyeme
meyners volc wt de dam en hebbe de schone kercke va
bedu also ellendelike vbrant en vdorve myt weemhove
en daer worde do vbrat et kerspe5 by drehundert
husen en berovede se de kercke va kelcke en orname-
ten en voeral neme se dat weerde hillige sacramet en
smetet wt de syborie of busse6 en daer was een guet olt
preest7 de nam dat weder op myt reverecie in
ene syde doec en doe des maendages do brande se nye
cloestr en voer desse tyt en na desse tyt so hebbe
se noch grote schade gedae myt roef en brant in den
lande. En in ’t selve jaer ano d’15 xxxvi do wa
jurgen schenck8 dame op Ste magn’ef’dach.
ste mauricius dach doe wort wedde gewone va her
jurgen Schenck ao d’m vcxxxvi ( ao d’15 xxxvi op ste
mertes9 avet doe wa her jurgen scheck koverde
op ste andreas avet ao d’m vc xxxvi doe wort kynchorst
gewo10. Int jaer os here m iiiic xcviii op witted ore-
dach qua fox adwt11 en brade en roefde en wort (Aduard)
wed’ wt de lade gecoft mit xxxiiim golt gen12 in de selve
tyt so liepe hyr xxiiii susters wt va anxste en
worde va ose wdigen hen joha wyck op mey avet wed’
wt dat sticht to huus gebracht. Item des jaers --- 13
miiiixcix wort fox geslagen vanign14. En wort doet to gro-
nigen gebracht. Ite int jaer ons here m vc op ste peter
vicule dach do qua hertich albi15 va sasse voer
gronigen en lach daer voer iii weke en scheide va daer
mit grote scade, wat he wort daer doet schote mit mer
grote here. Int jaer os here m vci worde ose gronigers
vmordet voer de da va greve16 edsert bert to17 egbt
conic evert hoerke reyt hui gevagen. Ite
des jaers daerna worde de dasters vslage op s mari magn
dach18 van de sassers. Ite Int jaer m vc en ses doe
wort greve edsert va emde op meydach ghehuldet to
gronygen. Item des dages p’n titas marie19 do me scref
m iiiic sestich en achte doe vel ste mertens tore bi
nachte s.d. 1541

1 Dam, Appingedam
2 verbrand
3 weder voort
4 25 Mei
5 kerspel
6 Ciborium, Kelk
7 priester
8 Jurgen, Jurich, Jurriaan of Georg Schenk
9 St.Maarten, 11 November
10 gewonnen
11 Aduard
12 33.000 goudguldens
13 moeilijk leesbaar, waarschijnlijk daer na int jaer
14 gevangen?
15 1 Augustus
16 voor den Dam van Graaf
17 Edsard berend toen
18 Maria Magdalena 22 Juli
19 post nativitatis Mariae

Groninger Volks-Almanak
In 1954 ging de bekende Groninger historicus W.J.Formsma in de Groninger Volks-Almanak nader in op dit unieke document. Hij concludeerde aan de hand van de schrijfstijl dat er twee geschiedschrijvers waren. De eerste heeft zich beperkt tot Meinhart van Ham en Jurriaan (of Georg) Schenk, de tweede tot Nittert Fox, de Saxers en de val van de Martinitoren. Er is geen goede chronologische volgorde. Formsma verwijst voor wat betreft de personen en gebeurtenissen naar eerdere Almanakken.

Meinert van Ham
Citaat uit de Groninger Volks-Almanak van 1839:
“In tijd van nood had de stad Groningen de bescherming van den Hertog van Gelder ingeroepen en deze had daarvan gaarne gebruik willen maken, om dit geheele gewest onbepaald te beheerschen. Zoo zocht hij ook op eene bedekte wijze het huis van Bourgondiën hier afbreuk te doen, door op naam van Christiaan III eenig volk onder Meinhart van Ham in de Ommelanden te doen vallen. Deze Meinhart werd ook genoemd scuppen conyng. Deze bijnaam had hij gekregen omdat hij Stad en Lande had aangeschreven om met schoppen of spaden naar Den Dam (Appingedam) te komen om aan den vestingwerken te arbeiden.
Eerst ontkende de Hertog van Gelder, dat Meinhart op zijn last Appingedam bezet had, maar weldra bleek het duidelijk, omdat hij Berend van Hakfort die te Esens in Oostfriesland lag, gelastte zich bij Meinart te voegen. Nu zagen de Groningers weldra in dat men met zulk een ’trouweloozen vorst’ niet handelen konde, en zij erkenden terstond het huis van Bourgondiën in den persoon van Keizer Karel voor hunnen heer. Het gevolg hiervan was dat Jurriaan of Georg Schenk, Heer van Tautenburg en Stadhouder van Friesland weldra met eene aanzienlijke krijgsmagt tegen Meinhart te velde trok en hem uit ons gewest verdreef. Deze overwinning werd echter niet behaald dan nadat Meinhart nog vele strooptochten gedaan had en onder andere de dorpen Bedum, Tjamsweer, Solwert en Tjukwert in brand gestoken had. Schenk veroverde Appingedam en legde er bezetting in onder bevel van Hans Hesse totdat de landvoogdes Maria gelastte de vesting te sloopen”.

Georg Schenk
Wederom een citaat uit de Groninger Volks-Almanak:
“Georg Schenk, Heer van Tautenburg, heeft zich zoo voortreffelijk van de hem opgedragen last gekweten, dat hij daarvoor het Stadhouderschap over Stad en Lande verkregen heeft, hetwelk hij, benevens het Stadhouderschap over Friesland en Overijssel, tot aan zijn dood (1540) bekleed heeft. Bovendien werd hij beleend met het slot te Wedde en de Heerlijkheid van Westerwold.”

Fox (Ook wel: Neithart of Nittert Fuchs)
De Groninger Volks-Almanak van 1839 vermeldt vanaf bladzijde 40:
Het gewest Oostergo (Vetkoopers) had in 1491 een verbond gesloten met Groningen. De Schieringers werden door hen in Friesland (Workum, Dokkum, Sneek, Leeuwarden) verslagen. Dezen vroegen en kregen hulp bij Hertog Albert van Saxen. De Hertog zond Kolonel Nittert Fox en zijn soldaten naar Friesland. Sneek en Slooten werden veroverd. In Slooten hadden de Vetkoopers een krijgsmagt verzameld van 4000 man sterk. Hiervan vielen 1400 man door het zwaard of zakten door het ijs en verdronken. Fox raakte zwaar gewond. Hij sloeg zijn bivak op in Sneek. Deeze stad wilde hem na eenige tijd graag kwijt, daar zijn verblijf zwaar druk op de stadskas. Fox ging weg tegen betaling van 8000 Rijnsche guldens.
Hij verliet daarna Friesland.
Nog datzelfde jaar keerde hij terug, omdat de Vetkoopers opnieuw lastig werden. Fox stapte met 800 man nabij Harlingen aan wal. De Vetkoopers sloegen op de vlucht naar Leeuwarden, daarbij al hun zwaar geschut achterlatend, o.a. een groot stuk “de Zwarte Geert”, waar Franeker zich over ontfermde. Na verovering van eenige Friese steden keerde Fox terug naar Hertog Albert.
Hertog Albert wilde zich graag nestelen in de door Fox veroverde gebieden en daarom ging Fox, 4000 man sterk. In 1498 opnieuw op pad, nu naar Groningen. Hij stak de Lauwers over en vestigde zijn hoofdkwartier in de Abdij te Aduard. Fox was al anti-Groningen, maar raakte verbitterd toen een van zijne hoofdlieden, Jurjen van Reijnsberg, met 15 man te Noordhorn werd doodgeslagen. Als represaille werden Noordhorn en Zuidhorn platgebrand, naast nog enige andere huizen in de omgeving. Hij belegerde Selwerd en de Groningers konden Fox niet weerstaan. Net zoals in Sneek probeerden ze hem af te koopen. Afkoopsom: 2300 Rijnsche guldens, te betalen binnen veertien daagen. Alle geroofde goederen plus 2000 stuks vee mocht hij behouden. Fox probeerde het gestolen vee om te ruilen tegen 1 Davies gulden per stuk – een zeer hooge prijs. Als zekerheid kreeg Fox de beschikking over drie gijzelaars uit de stad en drie van het platteland. Fox ging weg naar Dokkum met al het genoemde plus 100 gevangenen. De Groningers leenden 4500 Rijnlandsche guldens van Graaf Edzard van Oostfriesland en de betaling werd waarschijnlijk verricht bij Ludingakerk, een klooster onder Midlum bij Harlingen.
De Groningers zonnen op wraak en tesamen met Leeuwarden werd Fox, vruchteloos, zes weken lang belegerd. Leeuwarden beloofde na afloop trouw aan Hertog Albert van Saxen. Fox werd Stadhouder over Friesland ten westen van de Lauwers.
Hertog Albert wilde Groningen ook onder zijn beheer en sloot een verrassend verbond met Graaf Edzard van Oostfriesland.
Om een oorlog uit te lokken eiste Edzard het aan de Ommelanden geleende geld waarmee Fox was afgekocht terug en van de Stad eiste hij het geheele Oldambt. Rechters werden ingeschakeld, terwijl Edzard, alsook de Groningers zich op de oorlog voorbereidden. Farmsum, Oterdum, Reide en Watum werden bezet, sterke huizen van Ommelander Heeren, die de kant van Edzard kozen, werden geplunderd en gedeeltelijk verbrand.

Hevige strijd
De schermutselingen namen toen een aanvang. Appingedam werd in staat van verdediging gebracht. Een leger van 2800 manschappen, door Edzard gezonden, brandschatte een deel van Winschoten, dwong het Oldambt Edzard als Heer te accepteren en trokken daarna naar Wittewierum, alwaar zij zich legerden. Appingedam zag zijn bezetting naar de stad vluchten
En de stad werd terstond door de Ommelander Heren (die pro-Edzard waren) ingenomen.
Fox kwam spoedig te hulp. De 19e juli 1499 kwam hij naar Groningen met 350 goedgetrainde manschappen en drie stukken geschut. Edzard zat in Den Dam (=Appingedam) en Fox naderde via Drenthe. Te Kolham legerde hij zich. Duizend Groninger soldaten zetten de aanval in, waarbij er dertig doden vielen aan de zijde van Fox. Honderdvijfentwintig soldaten werden gevangen genomen, de rest sloeg op de vlucht.

De dood van Fox
Fox was gewond geraakt, maar liggende op zijn knieёn vuurde hij zijn manschappen aan. Ten langen leste werd hij, daar hij zich niet wilde overgeven, met het zwaard nog in de hand afgemaakt. Uit respect voor zijn krijgsvakmanschap werd Fox’ lijk door de Groningers meegevoerd en begraven in het koor van de Franciscaner of Minderbroederkerk, nabij het grote St. Maria Magdalena altaar. Het grafschrift luidt:

Hier leit den held
Wiens herte noyt besweek
Nog in het veld
Oyt voor zijn vijand week:
Die, als hij zag
Zijn Volk verslagen wert,
Vogt, daar hij lag,
Nog met een manlijk hert